دین و واژه های مربوط به آن ( 3 )

 

مکتب و ایدئولوژی (1 )

 

مکتب یا ایدئولوژی چیست و چگونه تعریف می‏شود ؟ چه ضرورتی است که‏ انسان به عنوان یک فرد و یا به عنوان عضو یک جامعه پیرو یک مکتب باشد و به یک ایدئولوژی بپیوندد و ایمان داشته باشد ؟ آیا وجود یک ایدئولوژی‏ برای فرد یا جامعه انسان ضروری است ؟ مقدمه‏ای اینجا لازم است .

فعالیت های انسان

فعالیتهای انسان دو گونه است : التذاذی و تدبیری .

فعالیتهای التذاذی همان فعالیتهای ساده‏ای است که انسان تحت تاثیر مستقیم غریزه و طبیعت و یا عادت - که طبیعت ثانوی است - برای رسیدن‏ به یک لذت و یا فرار از یک رنج انجام می‏دهد مثلا تشنه می‏شود و به سوی‏ ظرف آب دست می‏برد ، گزنده‏ای می‏بیند و پا به فرار می‏گذارد ، میل شدید به سیگار پیدا می‏کند و سیگار آتش می‏زند. 

فعالیتهای تدبیری کارهائی است که خود آن کارها جاذبه یا دافعه‏ای‏ ندارند و غریزه و طبیعت ، انسان را به سوی آن کارها نمی‏کشاند و یا از آنها دور نمی‏سازد ، انسان را به حکم عقل و اراده به خاطر مصلحتی که در آنها نهفته است و یا به خاطر مصلحتی که در ترک آنها می‏بیند آنها را انجام می‏دهد یا ترک می‏کند ، یعنی علت غائی و نیروی محرک و برانگیزاننده انسان مصلحت است نه لذت.  لذت را طبیعت تشخیص می‏دهد و مصلحت را عقل ، لذت برانگیزاننده میل است و مصلحت برانگیزاننده اراده‏. انسان از کارهای التذاذی در حین انجام کار لذت می‏برد ولی از کارهای‏ مصلحتی لذت نمی‏برد اما از تصور اینکه گامی به سوی مصلحت نهائی - که خیر و کمال و یا لذتی در آینده است - نزدیک می‏شود خرسند می‏گردد فرق است‏ میان کاری که لذت بخش و مسرت آفرین باشد یا کاری که لذتی نمی‏بخشد و احیانا رنج آور است ولی انسان با رضایت و خرسندی آن رنج را تحمل می‏کند کارهای مصلحتی در اثر دوردست بودن نتیجه ، لذت آور و بهجت زا نیستند ، امارضایت بخش هستند .

لذت و رنج از مشترکات انسان و حیوان است ، اما رضایت و خرسندی و یا کراهت و نارضایی از مختصات انسان است ، همچنانکه‏ آرزو داشتن از مختصات بشر است .

 گفتیم که انسان کارهای تدبیری خویش را با نیروی عقل و اراده انجام‏ می‏دهد ، برخلاف کارهای التذاذی که به حکم احساس و میل صورت می‏گیرد معنی‏ اینکه به حکم عقل انجام می‏گیرد این است که نیروی حسابگر عقل ، خیر و کمال و یا لذتی را در دور دست می‏بیند و راه وصول به آن را که احیانا صعب‏العبور است کشف می‏کند و طرح وصول به آن را می‏ریزد و معنی اینکه با نیروی اراده انجام می‏گیرد این است که در انسان قوه وابسته به قوه عقل‏ وجود دارد که نقش اجرا کننده مصوبات عقل را دارد و احیانا برخلاف همه‏ میلها و همه جاذبه‏ها و کششهای طبیعی مصوبات عقلانی و طرحهای فکری را به‏ مرحله عمل در می‏آورد .

  انسان در فعالیتهای تدبیری خود همواره یک طرح و نقشه و یک تئوری رادر مرحله عمل پیاده می‏کند انسان هر اندازه از ناحیه عقل و اراده تکامل‏ یافته‏تر باشد ، فعالیتهایش بیشتر تدبیری است تا التذاذی ، و هر اندازه‏ به افق حیوانیت نزدیکتر باشد فعالیتهایش بیشتر التذاذی است تا تدبیری‏ ، زیرا فعالیت حیوان همه التذاذی است در حیوان احیانا فعالیتهایی که‏ نشان می‏دهد برای هدفها و نتیجه‏های دور دست است دیده می‏شود از قبیل لانه‏ ساختن‏ها ، مهاجرتها ، جفتگیریها و تولید نسلها ، ولی هیچیک از آنها آگاهانه و از روی وقوف به هدف و از روی تفکر برای پیدا کردن راه وصول و انتخاب وسیله صورت نمی‏گیرد بلکه با نوعی الهام جبری و غریزی از ماوراء ، صورت می‏گیرد. انسان از نظر فعالیتهای تدبیری تا آنجا دایره فعالیتش‏ گسترش می‏یابد که فعالیتهای التذاذیش را هم در بر می‏گیرد ، یعنی برنامه‏ ریزیهای مصلحتی تا آنجا ممکن است به دقت پی ریزی شود که لذتها در کادر مصلحتها قرار گیرد و هر لذتی در عین اینکه لذت است مصلحت هم باشد و هر فعالیت طبیعی در همان حال که پاسخگویی به دعوت طبیعت است ، اطاعت‏ فرمان عقل نیز باشد اگر فعالیت تدبیری ، فعالیتهای التذاذی را زیر پوشش‏ خود قرار دهد ، و اگر فعالیتهای التذاذی ، بخشی از طرح کلی برنامه عام‏ تدبیری زندگی قرار گیرد ، طبیعت با عقل ، و میل با اراده ، انطباق‏ می‏یابند . فعالیت تدبیری به حکم آنکه بر محور یک سلسله غایات و اهداف دوردست‏ می‏گردد ، خواه‏ناخواه نیازمند به طرح و برنامه و روش و انتخاب وسیله‏ برای وصول به مقصد است ، و تا آنجا که جنبه فردی دارد ، یعنی یک فرد ، خود برای خود تدبیر می‏کند ، طراح و برنامه‏ریز و تئوریسین و تعیین کننده راه و روش و وسیله ،عقل فردی است‏ که البته با میزان معلومات و اطلاعات و آموخته‏ها و نیرومندی قضاوت او بستگی دارد . فعالیت تدبیری ، فرضا به اوج کمال خود برسد ، برای انسانی شدن‏ فعالیتهای انسان کافی نیست فعالیت تدبیری انسان ، شرط لازم انسانیت‏ است ، زیرا نیمی از انسانیت انسان را عقل و علم و آگاهی و تدبیر او تشکیل می‏دهد ،اما شرط کافی نیست فعالیت انسانی آنگاه انسانی است که‏ علاوه بر عقلانی بودن و ارادی بودن ، در جهت گرایشهای عالی انسانیت باشد و لااقل با گرایشهای عالی در تضاد نباشد ، والا جنایت آمیزترین فعالیتهای‏ بشری احیانا با تدبیرها و تیزهوشی‏ها و مال اندیشی‏ها و طرح ریزی‏ها و تئوری‏ سازی‏ها صورت می‏گیرد   م نه تنها در این صورت انسانی نبوده ،بلکه اگر بر محور هدفهای حیوانی باشد ، از فعالیتهای التذاذی حیوانی بسی خطرناکتر است مثلا حیوانی به خاطر پر کردن‏ شکم خود حیوانی یا انسانی را می‏درد ، ولی انسان تدبیرگر حسابگر برای‏ مقصودی در همین حد ، شهرهایی را ویران و صدها هزار نفر نفوس بیگناه را به آتش می‏کشد .

لزوم داشتن ایدئولوژی

 آیا اهداف عقل از نظر مجموع‏ مصالح فردی کافی است ؟ به عبارت دیگر : حد کارآیی عقل فردی از نظر

ارائه مصالح فردی چیست ؟در اینکه نیروی عقل و تفکر و اندیشه برای تدبیرهای جزئی و محدود زندگی‏ضروری و مفید است بحثی نیست اما سوال اینجاست که در دایره کلی و وسیع چطور ؟ آیا انسان قادر است طرحی کلی برای همه‏ مسائل زندگی شخصی خود که همه را در بر گیرد و منطبق بر همه مصالح زندگی‏ او باشد بریزد ؟ یا قدرت طرح ریزی فکری فردی ، در حدود مسائل جزئی و محدود است و احاطه بر مجموع مصالح زندگی که سعادت همه جانبه را در برگیرد از عهده نیروی عقل بیرون است ؟ می‏دانیم که برخی فیلسوفان به چنین " خودکفائی " معتقد بوده‏اند ، مدعی‏ شده‏اند که راه سعادت و شقاوت را کشف کرده‏ایم و با اعتماد به عقل و اراده ، خویشتن را خوشبخت می‏سازیم . اما از طرف دیگر می‏دانیم که در جهان دو فیلسوف یافت نمی‏شوند که در پیدا کردن این راه ، وحدت نظر داشته باشند خود سعادت که غایت اصلی و نهائی است و در ابتدا مفهومی واضح و بدیهی به نظر می‏رسد یکی از ابهام‏ آمیزترین مفاهیم است . اینکهسعادت چیست ؟ و با چه چیزهائی محقق می‏شود ؟ شقاوت چیست ؟ و عوامل آن‏ کدام است ؟ هنوز به صورت یک مجهول مطرح است او ناشناخته باقی مانده‏است چرا ؟ چون هنوز که هنوز است خود بشر و استعدادها و امکاناتش‏ ناشناخته است مگر ممکن است خود بشر ناشناخته بماند و سعادتش که چیست‏ و با چه میسر می‏شود شناخته گردد ؟ ! بالاتر اینکه ، انسان موجودی اجتماعی است زندگی اجتماعی هزارها مسئله و مشکل برایش به وجود می‏آورد که باید همه آنها را حل کند و تکلیفش را در مقابل همه آنها روشن نماید ، وچون موجودی است اجتماعی ، سعادتش ، آرمانهایش ، ملاکهای خیر و شرش راه و روشش ، انتخاب وسیله‏اش ، با سعادتها و آرمانها و ملاکهای خیر و شرها و راه وروش‏ها و انتخاب‏ وسیله‏های دیگران آمیخته است ، نمی‏تواند راه خود را مستقل از دیگران‏ برگزیند ، سعادت خود را باید در شاهراهی جستجو کند که جامعه را به‏ سعادت و کمال برساند . و اگر مساله حیات ابدی و جاودانگی روح ، و تجربه نداشتن عقل نسبت به‏ نشئه ما بعد نشئه دنیا را در نظر بگیریم مساله بسی مشکلتر می‏شود.اینجاست که نیاز به یک مکتب و ایدولوژی ، ضرورت خود را می‏نمایاند ، یعنی « نیاز به یک تئوری کلی، یک طرح جامع و هماهنگ و منسجم که هدف‏ اصلی ، کمال انسان و تامین سعادت همگانی است ، و در آن ، خطوط اصلی و روشها ، بایدها و نبایدها ، خوبها و بدها ، هدفها و وسیله‏ها ، نیازها و دردها و درمانها ، مسؤولیتهاو تکلیفها مشخص شده باشد و منبع الهام تکلیفها و مسؤولیتها برای همه‏ افراد بوده باشد . » ( 2 ) انسان از بدو پیدایش ، لااقل از دوره‏ای که رشد و توسعه زندگی اجتماعی‏ منجر به یک سلسله اختلافات شده است نیازمند به ایدئولوژی - و به‏ اصطلاح قرآن " شریعت " - بوده است هر چه زمان گذشته و انسان رشد کرده‏ و تکامل یافته است ، این نیاز شدیدترشده است در گذشته ، گرایشهای خونی‏ و نژادی و قومی و قبیله‏ای و ملی ، مانند یک " روح جمعی " بر جوامع‏ انسانی حاکم بود این روح به نوبه خود یک سلسله آرمانهای جمعی ( ولو غیرانسانی ) به وجود می‏آورد ، و به جامعه وحدت و جهت می‏داد رشد و تکامل‏ علمی و عقلی ، آن پیوندها را سست کرده است علم به حکم خاصیت ذاتی خود تمایل به فردیت دارد ، عواطف را ضعیف و پیوندهای احساسی را سست می‏کند آنچه بشر امروز - و به طریق اولی بشر فردا - را وحدت و جهت می‏بخشد و آرمان مشترک می‏دهد و ملاک خیر و شر و باید و نباید برایش می‏گردد ، یک‏ فلسفه زندگی انتخابی آگاهانه آرمان خیز مجهز به منطق ، و به عبارت دیگر یک ایدئولوژی جامع و کامل است . بشر امروز بیشتر از بشر دیروز نیازمند به چنین فلسفه زندگی است ، فلسفه‏ای که قادر باشد به او دلبستگی و حقایقی ماوراء فرد و منافع فرد بدهد امروز دیگر جای تردید نیست که مکتب و ایدئولوژی . از ضروریات حیات اجتماعی است . اینچنین مکتبی را چه کسی قادر است طرح و پی ریزی کند ؟ بدون شک عقل‏ یک فرد قادر نیست آیا عقل جمع قادر است ؟ آیا انسان می‏تواند با استفاده از مجموع تجارب و معلومات گذشته و حال خود چنین طرحی بریزد ؟ اگر انسان را بالاترین مجهول برای خودش بدانیم ، به طریق اولی جامعه‏ انسانی و سعادت اجتماعی مجهولتر است پس چه باید کرد ؟ اینجا است که‏ اگر دیدی راستین درباره هستی و خلقت داشته باشیم ، نظام هستی را نظامی‏ متعادل بدانیم ، خلاء و پوچی را از هستی نفی نمائیم ، باید اعتراف کنیم‏ که دستگاه عظیم خلقت این نیاز بزرگ را ، این بزرگترین نیازها را ، مهمل‏ نگذاشته و از افقی مافوق افق عقل انسان ، یعنی افق وحی ، خطوط اصلی این‏ شاهراه را مشخص کرده است ( اصل نبوت ) کار عقل و علم ، حرکت در درون‏ این خطوط اصلی است چه زیبا و عالی گفته بوعلی در کتاب " نجات " آنجا که نیاز انسانها را به شریعت الهی که به وسیله انسانی ( نبی ) بیان شده‏ باشد توضیح می‏دهد می‏گوید : « فالحاجه الی هذا الانسان فی ان یبقی نوع الانسان و یتحصل وجوده اشد من‏ الحاجه الی انبات الشعر علی الحاجبین و تقعیر الاخمص من القدمین و اشیاء اخری من المنافع التی لاضروره الیها فی البقاء بل اکثر مالها انها تنفع فی‏ البقاء»  . نیاز به نبی و بیان کننده شریعت الهی و ایدئولوژی انسانی در بقاء نوع‏ انسان و در رسیدن انسان به کمال وجودی انسانیش ، بسی بیشتر است از نیاز به رویانیدن مو بر ابروان و مقعر ساختن کف دوپا و منافعی دیگر از این قبیل که صرفا نافع در بقاء نوع انسانند بدون‏ آنکه ضرورت نوع ایجاب کند . یعنی دستگاه عظیم خلقت که نیازهای کوچک و غیرضروری را مهمل نگذاشته‏ است ، چگونه ممکن است ضروری‏ترین نیازها را مهمل بگذارد ؟ ! اما اگر از دیدی راستین درباره هستی و آفرینش محروم باشیم ، باید تسلیم شویم که انسان محکوم به سرگشتگی و گمراهی است ، و هر طرح و هر ایدئولوژی از طرف انسان سرگشته در این ظلمتکده طبیعت ، جز سرگرمی و سردرگمی چیزی نیست . با بیان فوق همچنانکه ضرورت وجود یک مکتب و ایدئولوژی نمایان می‏شود ، ضرورت پیوستن فرد به یک مکتب و ایدئولوژی نیز روشن می‏گردد . اما پیوستن یک فرد به یک ایدئولوژی آنگاه صورت واقعی به خود می‏گیرد که شکل " ایمان " به خود بگیرد ، و ایمان حقیقتی است که با زور و به‏ خاطر مصلحت صورت پذیر نیست با زور می‏توان به مطلبی تسلیم شد و گردن‏ نهاد ، ولی ایدئولوژی گردن نهادنی نیست ، ایدئولوژی پذیرفتنی و جذب‏ شدنی است ، ایدئولوژی ایمان می‏طلبد . یک ایدئولوژی کار آمد ، از طرفی باید بر نوعی جهان بینی تکیه داشته‏ باشد که بتواند عقل را اقناع و اندیشه را تغذیه نماید ، و از طرف دیگر بتواند منطقا از جهان بینی خودش هدفهایی استنتاج کند که کشش و جذبه‏ داشته باشند در این هنگام عشق و اقناع که دو عنصر اساسی ایمانند دست به‏ دست یکدیگر داده جهان را می‏سازند . در اینجا چند مساله هست که ناچاریم به طور اجمال و اختصارمطرح کنیم و تفصیل آنها را به فرصتی مناسبتر موکول می‏نماییم

انواع ایدئولوژی

 الف . ایدئولوژیها دو گونه‏اند : انسانی و گروهی.

 ایدئولوژیهای انسانی‏ یعنی ایدئولوژیهائی که مخاطب آنها نوع انسان است نه قوم یا نژاد یا طبقه خاص ، و داعیه نجات نوع انسان را دارد نه نجات و رهائی گروه یا طبقه معین ، طرحی را که ارائه می‏دهد شامل همه انسانهاست نه دسته مخصوصی‏ ، پشتیبانان و حامیانی که جلب می‏کند از میان همه قشرها ، گروهها ، ملتها و طبقات است نه یک قشر یا گروه معین . ایدئولوژی گروهی ، برعکس ، مخاطبش گروه یا طبقه یا قشر خاص است و داعیه رهائی و نجات یا سیادت و برتری همان گروه را دارد و مخاطبش هم‏ تنها همان گروه است و طرحی هم که ارائه می‏دهد ویژه همان گروه است و تنها از میان همان گروه هم پشتیبان و حامی جذبمی‏کند و سرباز می‏گیرد . هر یک از این دو نوع ایدئولوژی ، مبنی بر نوعی دید درباره انسان است‏ ایدئولوژی عام و انسانی مانند ایدئولوژی اسلامی نوعی شناخت از انسان دارد که از آن به فطرت تعبیر می‏شود از نظر اسلام ، انسان در جریان خلقت ، مقدم بر تاثیر عوامل تاریخی و عوامل اجتماعی ، دارای بعد وجودی خاص شده‏ و استعدادهایی والا که او را از حیوان متمایز می‏کند و به او هویت می‏بخشد به او داده شده است طبق این نظر انسان در متن خلقت او نوعی شعور و وجدان نوعی که در همه انسانها وجود دارد بهره‏مند شده و همان وجدان فطری‏ به او تعین نوعی و صلاحیت دعوت ، مخاطب واقع شدن، حرکت و جنبش داده‏ است این ایدئولوژی‏ها با تکیه به وجدان فطری مشخص نوع انسان دعوت خود را آغاز می‏کنند و حرکت می‏آفرینند . گروهی از ایدئولوژیها دیدی دیگر از انسان دارند از نظر این ایدئولوژیها ، انسان نوعی ، صلاحیت دعوت و طرف خطاب قرار گرفتن و حرکت و جنبش‏ ندارد ، زیرا شعور و وجدان و گرایشهای انسان تحت تاثیر عوامل تاریخی در حیات ملی و قومی ، و یا تحت تاثیرعوامل اجتماعی در موضع طبقاتی انسان‏ مشخص می‏شود انسان مطلق ، صرف نظر از عوامل تاریخی یا اجتماعی خاص ، نه‏ شعور دارد و نه وجدان و نه صلاحیت دعوت و خطاب ، بلکه موجودی انتزاعی‏ است نه عینی مارکسیسم و همچنین فلسفه‏های ملی و قومی بر چنین دیدی از انسان مبتنی است خاستگاه این فلسفه‏ها منافع طبقاتی و یا احساسات قومی و نژادی و حداکثر فرهنگ قومی است . بدون شک ایدئولوژی اسلامی از نوع اول و خاستگاه آن فطرت انسان است‏ لهذا مخاطب اسلام " الناس = عموم مردم " ( 3 )  است نه طبقه یا گروه‏ خاص اسلام عملا توانسته از میان همه گروهها حامی و پشتیبان جلب کند حتی‏ از میان طبقه‏ای که با آنها به نبرد برخاسته است یعنی طبقه ملاء و مترف‏ به اصطلاح قرآن سربازگیری از طبقه‏ای علیه خود آن طبقه و از گروهی علیه منافع خود آن گروه ، بلکه شورانیدن یک‏ فرد علیه تبهکاری شخص خودش ، کاری است که اسلام فراوان در طول تاریخ‏ کرده و می‏کند .  اسلام به حکم آنکه دین است و در درونی‏ترین لایه‏های وجود انسان نفوذ می‏کند ، و از طرف دیگر برفطرت انسانی انسان تکیه دارد ، قادر است فرد را علیه تبهکاری خودش بر آشوباند و بشوراند و انقلاب خود علیه خود به وجود آورد که نامش " توبه " است . ایدئولوژیهای گروهی وطبقاتی تنها قدرت انقلابی‏شان شورانیدن فرد علیه فرد دیگر ، یا طبقه علیه‏ طبقه دیگر است ولی هرگز قادر نیستند انقلاب فرد علیه خود بر پا کنند ، همچنانکه قادر نیستند فرد را در درون خود از ناحیه خود تحت مراقبت و کنترل قرار دهند . اسلام به حکم اینکه مذهب است برای بر پا داشتن عدالت اجتماعی آمده است و قهرا هدفش نجات محرومان و مستضعفان ، و نبرد و ستیز با ستم پیشگان‏ است اما مخاطب اسلام تنها محرومان و مستضعفان نیستند ، همچنانکه حامیان‏ خود را تنها از این طبقه جلب نکرده است اسلام حتی از میان طبقاتی که به‏ نبرد با آنها برخاسته است ، با تکیه به نیروی مذهب از یک طرف و برفطرت انسانی انسان از طرف دیگر ، به گواهی تاریخ سرباز گرفته است‏ اسلام تئوری پیروزی انسانیت بر حیوانیت ، علم بر جهل ، عدالت بر ظلم ، مساوات بر تبعیض ، فضیلت بر رذیلت ، تقوا بر بی‏بند و باری ، توحید بر شرک است پیروزی‏ مستضعفان بر جباران و مستکبران یکی از مظاهر و مصادیق این پیروزیهاست

فرهنگ در ایدئولوژی اسلامی

 ب . به دنبال بحث گذشته ، این مساله باید طرح شود که آیا فرهنگ اصیل‏ انسانی ماهیت یگانه دارد ؟ یا فرهنگ یگانه در کار نیست ، فرهنگ ، ماهیت قومی ، ملی یا طبقاتی دارد ، آنچه وجود دارد و یا در آینده وجود خواهد یافت فرهنگها است نه فرهنگ ؟ این مساله نیز وابسته به این است که آیا نوعیت انسان از فطرتی یگانه‏ و اصیل برخوردار است و همان فطرت اصیل و یگانه به فرهنگ انسان یگانگی‏ می‏دهد ؟ و یا چنین فطرت یگانه‏ای در کار نیست ، فرهنگها ساخته عوامل‏ تاریخی ، قومی و جغرافیایی و یا ساخته گرایشهای منفعت طلبانه طبقاتی‏ است ؟ اسلام به حکم اینکه در جهان بینی‏اش قائل به فطرت یگانه است ، هم‏ طرفدار ایدئولوژی یگانه است و هم طرفدار فرهنگ یگانه .

یک ایدئولوژی یا چند ایدئولوژی ؟

ج . بدیهی است که تنها یک ایدئولوژی انسانی نه گروهی ، و یک‏ ایدئولوژی یگانه نه ایدئولوژی مبنی بر تقسیم و تجزیه انسان ، یک‏ ایدئولوژی فطری نه یک ایدئولوژی سود گرایانه می‏تواند برارزشهای انسانی‏ متکی باشد و ماهیت انسانی داشته باشد.

زمان و مکان در ایدئولوژی ها

   د . آیا هر ایدئولوژی وابسته به زمان و مکان است ؟ آیا انسان محکوم‏ است که در هر وضع زمانی متغیر و در هر شرایط محیطی و مکانی مختلف یک‏ ایدئولوژی ویژه داشته باشد ؟ آیا بر ایدئولوژی ، اصل اختلاف ( بر حسب‏ منطقه و مکان ) واصل نسخ و تبدیل ( بر حسب زمان ) حکمفرما است ؟ یا ایدئولوژی انسان همانطور که از نظر گروهی یگانه است‏ نه چند گانه ، از نظر زمانی و مکانی نیز یگانه است نه چند گانه ، به‏ عبارت دیگر همچنانکه از نظر گروهی ، عام است نه خاص ، از نظر زمانی و مکانی ، مطلق است نه نسبی . اینکه یک ایدئولوژی از نظر زمانی و مکانی مطلق باشد یا نسبی نیز به‏ نوبه خود از یک نظر بسته به این است که خاستگاهش فطرت نوعی انسان و هدفش سعادت نوع انسان باشد و یا خاستگاهش منافع گروهی و احساسات قومی‏ و طبقاتی باشد ، و از نظر دیگر بسته به آن است که ماهیت تحولات اجتماعی‏ را چه بدانیم ؟ آیا آنگاه که جامعه‏ای متحول می‏شود و دوره‏ای را پشت سر می‏گذارد و دوره جدیدی را آغاز می‏کند ، آن جامعه تغییر ماهیت می‏دهد و بالنتیجه قوانینی بر آن حاکم می‏شود مغایر قوانین حاکم پیشین ، آنچنانکه‏ مثلا آب پس از یک دوره بالا رفتن درجه حرارت ، تبدیل به بخار می‏شود و از آن پس قوانین گازها بر آن حاکم است نه قوانین مایعات ؟ یا تحولات و تکاملهای اجتماعی از این قبیل نیست قوانین اصلی تکاملی جامعه ، و مداری‏که در آن تحول می‏یابد ثابت است جامعه تغییر منزل و مرحله می‏دهد نه‏ تغییر مدار و قانون تکامل ، آنچنانکه جاندران ازنظر زیستی متحول و متکامل‏ می‏شوند اما قوانین تکامل همواره ثابت است . و از نظری این مساله که یک ایدئولوژی از نظر زمانی و مکانی مطلق است‏ یا نسبی بسته به آن است که جهان بینی آن ایدئولوژی چه جهان بینی‏ئی باشد ؟ علمی یا فلسفی و یا مذهبی ؟ ایدئولوژی علمی به حکم اینکه مبتنی بر یک‏ جهان بینی ناپایدار است نمی‏تواند پایدار باشد ، بر خلاف جهان‏بینی فلسفی‏ مبتنی بر اصول اولیه و بدیهیات   اولیه ، یا جهان بینی مذهبی مبتنی بر وحی و نبوت .  ( 4 )

ثبات یا تغیر در ایدئولوژی ها  

ه . آیا بر خود ایدئولوژی اصل ثبات حاکم است یا اصل تغییر ؟ در بالا سخن در این بود که آیا ایدئولوژی انسان در زمانهای مختلف یا مکانهای‏ مختلف ، مختلف است ؟ در آنجا مساله نسخ و تبدیل ایدئولوژی مطرح بود ، ولی اکنون مساله دیگری مطرح است و آن مساله تغییر و تحول یک ایدئولوژی‏ است مساله این است که آیا ایدئولوژی ، خواه از نظر محتوا عام باشد یا خاص ، مطلق باشد یا نسبی ، خود از نظر اینکه یک پدیده است و پدیده‏ها متغیر و متحول و متکاملند ، دائما در تحول و تطور است ؟ آیا واقعیت یک‏ ایدئولوژی در روز تولد با واقعیت آن در دوران رشد و بالندگی متفاوت‏ است ، یعنی لزوما باید دائما در حال حک و اصلاح و آرایش و پیرایش و مورد تجدید نظر واقع شدن از طرف رهبران و ایدئولوگها باشد - آنچنانکه در ایدئولوژیهای مادی عصر خود می‏بینیم - و اگر نه بزودی کهنه و فرسوده می‏شود و صلاحیت خود را از دست می‏دهد ؟ یا آنکه ممکن است یک ایدئولوژی آنچنان‏ تنظیم شده باشد و آنچنان روی خطوط اصلی حرکت انسان و اجتماع تکیه کرده‏ باشد که نیازی به هیچگونه تجدید نظر و حک و اصلاح از طرف رهبران نداشته‏ باشد ، نقش رهبران و ایدئولوگها تنها " اجتهاد " در فحوا و محتوا باشد و تکاملهای ایدئولوژیکی در ناحیه اجتهادها باشد نه در متن ایدئولوژی‏ ؟ ( 5 )

 

پاورقی :

1-  قابل توجه خوانندگان محترم این که تمامی متن حاضر به دلیل جامع بودن و هم چنین اشتمال بر مطالب نافع ، از صفحات 48 الی 65 کتاب انسان و ایمان شهید مرتضی مطهری استخراج گردیده است .    

2- حضرت آیت الله مصباح یزدی در کتاب آموزش عقاید صفحه ی 12 ایدئولوژی را این گونه تعریف می نمایند : « یک سلسله آرای کلی هماهنگ درباره ی انسان »

3 - گاه در مفهوم این کلمه که به معنی " عموم مردم " است اشتباه‏ می‏شود و مرادف با " توده مردم " گرفته می‏شود که نقطه مقابل طبقات‏ ممتاز است ، و چون مخاطب اسلام " الناس " است ادعا می‏شود که دین‏ اسلام دین توده مردم است و ضمنا این جهت فضیلتی برای اسلام شمرده می‏شود ولی باید بدانیم که آنچه واقعیت است و هم فضلیت است برای اسلام این‏ است که اسلام به حمایت توده مردم برخاسته نه اینکه مخاطبش تنها توده‏ مردمند و ایدئولوژیش ایدئولوژی گروهی و طبقاتی است ، و آنچه بیشتر مایه‏ فضلیت است این است که علاوه بر طبقات بهره‏ده ، از میان خود طبقات‏ بهره‏کش و صاحب سرمایه و قدرت ، با اتکا به فطرت انسانی ، احیانا وجدانها را به سود طبقات بهره‏ده و محروم برانگیخته است .

4 - در اینجا همچنانکه مجال و فرصتی نیست که مساله فطرت را که " ام‏ المسائل " معارف اسلامی است مطرح کنیم ، مجال و فرصتی برای طرح و بررسی‏ تحولات جامعه نیست ، ولی در بخش پنجم  کتاب انسان و ایمان اثر شهید مطهری که در آن درباره " جامعه و تاریخ " بحث شده است  درباره تحولات جامعه و رابطه‏اش با فطرت بررسی‏ گردیده است .

5 – شهید مطهری در مقاله " ختم نبوت " در جلد اول " محمد خاتم پیامبران " از انتشارات حسینیه ارشاد ، که بعدا مستقلا به صورت رساله چاپ شد ، درباره کلیت و اطلاق ایدئولوژی اسلامی و نقش اجتهاد در تطبیق آن با شرایط مختلف مکانی و اوضاع متغیر زمانی ، و اینکه آنچه تحول و تکامل می‏پذیرد ، اجتهاد اسلامی است نه ایدئولوژی اسلامی ، بحث کرده‏اند ، جویندگان می‏توانند به آنجا مراجعه کنند .