اشراق
یادداشت های یک فرهنگ دوست"تربیت مسجدی"بازوی کمکی خانواده‌ها
گروه خانواده خبرگزاری فارس؛ سیده راضیه حسینی: خاطرات دویدن و بازی کردن توی حیاط مسجد، رقابت پسربچه‌ها برای مکبّر شدن و کمک دادن در برنامه‌های مناسبتی مسجد و کلاس‌های مختلفی که مساجد برای تابستان‌ها برگزار می‌کند، همه این‌ها برای بچه‌ها خاطرات دل‌چسبی را می‌سازد و مسجد را به فضایی آشنا و صمیمی برای گذراندن وقت‌های خالی تبدیل می‌کند. فضایی که برای خانواده‌ها امن و قابل اعتماد است و می‌توانند بچه‌هایشان را با خیال راحت به مسجد محله بفرستند تا هم با حال و هوای معنوی آنجا انس پیدا کنند و هم در برنامه‌های مختلفش شرکت کنند. اما مسجد چه ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی را در کودک و نوجوان شکل می‌دهد؟ برای پیدا کردن پاسخ این سؤال، با امام جماعت جوانی صحبت کردیم که کارشناس تربیت کودک و نوجوان است و هم چند سالی است در مساجد برنامه‌های جذابی برای بچه‌ها برنامه‌ریزی و اجرا کرده است.گفت‌وگوی ما با «مهدی صنعتی» را در خصوص تربیت مسجدی بخوانید.
اولین و اساسی‌ترین کارکرد مسجد در تربیت بچه‌ها، تقویت هنجارهای صحیح خانواده‌هاست. این مسئله‌ای است که در تعامل مسجد با خانواده‌ها، یعنی در قالب یک رابطه دوطرفه اتفاق می‌افتد. ما به صورت جدی برای اصلاح رابطه بچه‌ها با خانواده‌ها وقت می‌گذاریم؛ جلساتی با خانواده‌ها برگزار می‌کنیم و اولویت‌ها و دغدغه‌های آنان را می‌گیریم و خط قرمزهایی که پدر و مادر در مورد فعالیت‌های فرزندشان دارند را در نظر می‌گیریم و در برنامه‌ریزی‌ها لحاظ می‌کنیم. یک مثال خیلی ساده‌اش، ساعتی است که باید فرزندشان در خانه باشد. یعنی اگر می‌خواهیم در مسجد برنامه‌ای را برگزار کنیم، طوری برنامه‌ریزی می‌کنیم که تا آن ساعت بچه‌ها کارشان تمام‌شده باشد و بتوانند برگردند. یا گاهی خانواده‌ها می‌گویند ما با فلان آسیب در خانواده درگیر هستیم و ما می‌دانیم در برنامه‌های مسجد کدام موضوعات اساسی مربوط به آسیب‌های خانوادگی را به‌صورت غیرمستقیم لحاظ کنیم.
هماهنگی بین مسجد و خانواده، یکی از مهم‌ترین نکاتی‌ست که در برنامه‌ریزی‌های مسجد برای بچه‌های کودک و نوجوان باید مدنظر قرار بگیرد و می‌تواند اثرات تربیتی این برنامه‌ها را چند برابر کند. یعنی مسجد و خانواده همدیگر را رقیب هم نبینند بلکه روی کمک و همراهی هم حساب کنند. در چنین شرایطی مسجد نقشی بسیار پررنگ در تقویت هنجارهای خانوادگی بر مبنای آموزه‌های دینی خواهد داشت. پس در صورت شکل‌گیری یک ارتباط مثبت و مؤثر بین خانواده و مسجد، یکی از مهم‌ترین نتایج تربیت مسجدی، تقویت نقش خانواده و هنجارهای آن برای بچه‌ها است. این نکته را هم کسانی که برنامه‌های مذهبی یا اوقات فراغت را در مسجد تنظیم می‌کنند باید مدنظر قرار دهند و هم خود خانواده‌هایی که به حضور و اثرپذیری مثبت فرزندشان از مسجد اهمیت می‌دهند. باید این نکته مدنظر قرار بگیرد که در معارف دینی ما، خانواده جایگاهی بسیار مهم و کلیدی دارد و هر برنامه تفریحی-تربیتی در مسجد باید با اصل و محور قرار دادن خانواده باشد.
بچه‌های مسجدی، مسئولیت‌پذیرند
بچه‌ای که در فعالیت‌های مسجد شرکت می‌کند، بسته به سطح توانایی‌اش در این محیط امن و قابل اعتماد، نقش و مسئولیتی بر عهده می‌گیرد و این باعث می‌شود «مسئولیت‌پذیری» در او تقویت شود. یعنی در یک فضای اجتماعی، مسئولیتی را قبول کند، نسبت به انجام آن تعهد داشته باشد و برای انجام آن مهارت‌های مختلفی را تمرین کند.
مسئولیت‌هایی مانند مکبّر بودن تا پذیرایی از نمازگزاران یا کمک به نظم مراسم‌هایی مثل اعتکاف، احیاء و دعا که به صورت دائم و همیشگی در مسجد برقرار است؛ و علاوه بر آن مسئولیت‌ها و نقش‌هایی که در فوق‌برنامه‌های مربوط به اوقات فراغت به بچه‌ها سپرده می‌شود و برای برنامه‌ریزان این برنامه‌ها و به‌ویژه امام جماعت مسجد فرصت بسیار خوبی است تا این مهارت‌ها را به بچه‌ها یاد دهد.
یکی از مشکلاتی که ما در ابتدای ورود بچه‌ها به فضای مسجد با آن مواجه هستیم، ضعف مسئولیت‌پذیری آن‌هاست. در اغلب خانواده‌ها به خاطر پدیده فرزند سالاری، هر امکاناتی که بچه‌ها می‌خواهند، در اختیار آن‌ها قرار دارد و یا با خطاهای جدی آن‌ها و کم‌کاری در وظیفه‌هایی که بر عهده دارند، خیلی با مسامحه برخورد می‌شود؛ درمجموع بار مسئولیتی بر عهده بچه‌ها قرار نمی‌گیرد. وقتی آن‌ها در مسجد و کارهای گروهی مختلف مشارکت می‌کنند و مسئولیتی بر عهده می‌گیرند، این نقطه‌ضعف جبران می‌شود و مهارت مهمی را یاد می‌گیرند که در زندگی به‌شدت به آن نیاز دارند. مخصوصاً اینکه فضای مسجد اقتضای این را دارد که فرد به مسئولیتی که بر عهده گرفته، تعهد داشته باشد وقتی کاری را در مسجد به خوبی انجام می‌دهند، مورد تشویق قرار می‌گیرند.
قدرت نظم و برنامه‌ریزی بچه‌ها تقویت می‌شود
من بچه‌های متعددی را دیدم که وقتی تازه می‌آمدند، مسئولیت‌پذیری بسیار پایینی داشتند و بعد از مدتی که با فضا و مسجدی‌ها همراه شدند، خیلی در این زمینه قوی شدند. کودک و نوجوانی که در مسجد مسئولیتی را بر عهده‌اش می‌گذارند، برای انجام آن مهارت‌های مختلفی را یاد می‌گیرد. برنامه‌ریزی، یکی از مهم‌ترینِ این مهارت‌‌هاست که در درجه اول با شرکت در نماز جماعت در او ایجاد می‌شود و در درجه بعدی همین مسئولیتی که برعهده‌گرفته، چون نیاز به برنامه‌ریزی و نظم دارد، این مهارت‌ها را در او شکل می‌دهد و تقویت می‌شود.
بچه‌ها مهارت‌های ارتباطی را یاد می‌گیرند
در کنار آن مسجد می‌تواند یک محیط امن، مورد اعتماد و بدون نیاز به هزینه برای مشارکت اجتماعی فرزندان ما باشد. جایی که درک اجتماعی آن‌ها بالاتر می‌رود و ارتباطات با افراد را یاد می‌گیرند. درواقع مسجد و نماز جماعت یکی از نمونه‌های اصیل اجتماع مسلمان‌ها است و صرف حضور بچه‌ها در این اجتماع بسیاری از مهارت‌های ارتباطی را در او پرورش می‌دهد. وقتی‌که در فعالیت‌های مسجد نیز مشارکت و قبول مسئولیت می‌کند، روابط بیشتری را برقرار می‌کند و این مهارت‌ها بهتر و عمیق‌تر در او شکل می‌گیرد و رشد می‌یابد.
از روحیه جهادی تا ادب نسبت به بزرگ‌ترها
در مسجد محور فعالیت‌ها و همکاری‌ها برای رضای خداست و درنتیجه، در ذهن بچه‌ها این‌طور جا می‌افتد که در کار و خدمت به مردم، همیشه سود و کسب درآمد اصل نیست. این موضوع در درجه اول، خودخواهی و خودمحوری را در بچه‌ها کمرنگ می‌کند و باعث می‌شود کمک به مردم و کار برای رضای خدا به عنوان یک ارزش در ذهن آن‌ها شکل بگیرد. از سوی دیگر، چنین نگاه و فعالیت‌هایی روحیه جهادی را در بچه‌ها شکل می‌دهد و تقویت می‌کند.
حضور بچه‌ها در صف‌های نماز جماعت و در کنار بزرگ‌ترها خودش به‌تنهایی می‌تواند ویژگی‌های اخلاقی مثبتی در آن‌ها ایجاد کند. ادب و احترام یکی از ویژگی‌هایی است که در مسجد بسیار پررنگ است و به‌صورت ناخودآگاه در درون بچه‌ها شکل می‌گیرد و نهادینه می‌شود.
دغدغهها نسبت به جامعه و فرهنگ پررنگ‌تر می‌شود
یکی دیگر از ویژگی‌هایی که در بچه‌های تربیت‌یافته در فضای مسجد، پررنگ است دغدغه نسبت به اولویت‌های اجتماعی، فرهنگی و دینی است. چون بچه‌ها در این محیط با معارف و اصول دینی انس پیدا می‌کنند و این دغدغهها جزئی مهم از دین ماست که چه در منبر امام جماعت و چه در فعالیت‌های جنبی مسجد، پررنگ است. آن‌ها یاد می‌گیرند باید نسبت به افراد محروم و فقرا احساس مسئولیت داشته باشند، موضوعات فرهنگی جامعه برایشان مهم باشد و مشکلات مختلف کشور برایشان موضوعیت داشته باشد. حتی اگر آن مسجد امام جماعت به‌روز و مطلعی داشته باشد، بچه‌ها را نسبت به محیط‌زیست، طبیعت و مسائل مهمی که کمتر در فضاهای مذهبی موردتوجه است، حساس می‌کند. اینکه نباید حتی در صورت فراوانی نعمت، اسراف کنند.
ویژگی‌های اخلاقی مانند حیا، اسراف نکردن و ... نیز با توجه به اینکه در آموزه‌های دینی ما پررنگ است توسط مسجد به بچه‌ها منتقل می‌شود و این باعث شکل‌گیری یک شخصیت سالم برای آن‌ها می‌شود.
برای آموزش مربیان مسجد برنامه‌ریزی داشته باشیم
برای اینکه اهداف تربیتی مسجد تحقق شود، فردی که در مسجد متولی برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های بچه‌هاست یا مربیان کلاس‌های فوق‌برنامه باید هم مهارت ارتباط با بچه‌ها در سنین کودک و نوجوان را داشته باشد و هم نکات تربیتی را مدنظر قرار بدهد که هم این ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی در طی حضور بچه‌ها در برنامه‌ها تقویت شود و هم آن‌ها را از فضای مسجد زده نکند. این متولی ممکن است بزرگ‌تر مسجد، امام جماعت و یا مربی کلاس‌ها باشد.
طبق تجربه‌ای که ما داریم، هرچقدر فعالیت‌های فوق‌برنامه مسجد، مربی محور باشد، اهداف تربیتی آن بهتر و بیشتر محقق می‌شود. یعنی بچه‌ها وقتی وارد فضای مسجد می‌شوند در قالب همین برنامه‌ها با یک نفر در ارتباط باشند تا آن‌ها را ارتقاء دهد. طبیعتاً با چنین رویکردی باید برای انتخاب مربیان و آموزش مهارت‌های مختلف به آن‌ها برنامه‌ریزی کرد که تصور می‌کنم مخصوصاً در ایام تابستان چنین برنامه‌ریزی بسیار ضروری است. مثلاً مربی از نظر اعتقادی در سطح خوبی باشد، روابط عمومی و روابط اجتماعی قوی داشته باشد و بتواند با بچه‌ها ارتباط بگیرد. اگر به نکات تربیت کودک و نوجوان مسلط باشد که چه‌بهتر، اگرنه دوره‌هایی برای این مربیان برگزار کنیم تا نکات ضروری مورد نیاز را به آن‌ها منتقل کنیم. هرچقدر این ساختار برنامه‌ریز در مسجد، بتواند قوی‌تر و اصولی‌تر شکل بگیرد و برنامه بریزد، تأثیرات این محیط معنوی بر شخصیت و ویژگی‌های بچه‌ها بیشتر و عمیق‌تر خواهد شد.
